دانلودمقاله مدیریت در بحران

پژوهشى موردى در مدیریت پیامبر اکرم(ص) در غزوه احزاب

زندگى رسول گرامى اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) سرشار از نکاتى است که اگر با نگاهى نو به آن توجه شود، بسیارى از خط مشى&rlm ها و سیاست&rlm هاى اصولى در حوزه&rlm هاى مختلف علمى، معرفتى، اجتماعى، سیاسى، دفاعى و... شناسایى خواهد شد. بررسى دقیق و همه جانبه ابعاد مختلف زندگى این بزرگان، مخصوصا با شیوه&rlm هاى جدید و بابهره&rlm گیرى از آخرین دستاوردهاى علمى، از ضرورت&rlm هاى جوامع اسلامى است.
یکى از حساس&rlm ترین و سرنوشت&rlm سازترین حوادث صدر اسلام، غزوه احزاب است. مورخان، این غزوه را بیشتر از آن جهت&rlm با اهمیت مى&rlm دانند که آخرین صحنه تهاجم دشمن به نیروهاى اسلام و نقطه اوج اقدامات دفاعى مسلمین بود. اما آن&rlm چه کمتر در منابع تاریخى مورد توجه قرار گرفته، مدیریت این حادثه سرنوشت&rlm ساز و مهم است.
مدیریت پیامبر اکرم(ص) در جریان این غزوه ابعاد مختلفى دارد. در مقاله حاضر کوشش شده&rlm است، در حد امکان یکى از اقدامات مدیریتى پیامبراکرم(ص) در جریان یکى از تدابیر آن حضرت یعنى « حفرخندق&rlm » مورد بحث و بررسى قرار گیرد. البته مقاله حاضر به مدیریتى که رسول الله(ص) در جریان حفر خندق اعمال فرمودند محدود نمى&rlm شود، بلکه موضوع اداره و بهره&rlm گیرى کامل از این اقدام دفاعى هم مورد بحث قرار مى&rlm گیرد.
طرح مسئله
مسلمین پس از اطلاع از آغاز تهاجم قریش، حداکثر هشت روز فرصت داشتند تا نسبت&rlm به انجام هرگونه اقدام تدافعى تصمیم&rlm گیرى کنند.
تصمیم پیامبر(ص) به حفر خندق یکى از بهترین نمونه&rlm هاى تصمیم&rlm گیرى شجاعانه است. خندقى به طول حداقل پنج کیلومتر با عرض تقریبى هفت تا ده متر و عمق حداقل سه&rlm متر، مستلزم حجم عظیمى از خاکبردارى است، در حالى که تمام نیرویى که در اختیار پیامبر(ص)بود به سه هزار نفر نمى&rlm رسید. حال این سؤال مطرح است که چه مدیریتى اعمال شد که توانست&rlm با وجود همه محدودیت&rlm ها این اقدام کم نظیر را انجام دهد و به نتیجه مطلوب برساند؟
تصویر اجمالى حادثه
غزوه احزاب بنابر قول مشهور در شوال سال پنجم هجرى (1) و در ناحیه شمال و غرب مدینة النبى واقع شد. قرآن مجید در چهار سوره و در قریب 22 آیه به مسائل مختلف این جنگ اشاره کرده&rlm است. (2)
سپاه مشرکین از سه لشکر به ترتیب زیر تشکیل شده&rlm بود:
1- لشکر قریش و هم&rlm پیمانانش به رهبرى ابوسفیان بن حرب، که فرماندهانى چون خالدبن&rlm ولید، عکرمة بن ابوجهل، عمروعاص، صفوان&rlm بن امیه و عمروبن عبدود در آن شرکت داشتند. مجموعه نیروهاى تحت فرماندهى ابوسفیان - با احتساب بنى&rlm سلیم - 4700 نفر بودند که بیش از 300 اسب و 1500 شتر به همراه داشتند. (3) این نیروها پس از نزدیک شدن به مدینه در محلى موسوم به « رومة&rlm » مستقر شدند.
2- لشکر غطفان و هم&rlm پیمانان آن&rlm ها از قبایل نجد، به فرماندهى « عیینة بن حصن فزارى&rlm » و مسعود بن رخیله و حارث بن عوف جمعا به استعداد 1800 نفر، که در نزدیکى « احد» اردو زدند و تعداد 300 اسب همراه این لشکر بود. (4)
3- بنى اسد به فرماندهى طلیحه&rlm بن خویلد اسدى، هم&rlm چنین یهودیان بنى&rlm نضیر که قریش را همراهى مى&rlm کردند و نقش آن&rlm ها بیشتر تقویت فکرى و روحى این حرکت نظامى بود. یهودیان بنى&rlm قریظه هم با شکستن پیمان، متحد احزاب محسوب مى&rlm شدند. اکثر مورخان تعداد نفرات احزاب را مجموعا ده هزار نفر گفته&rlm اند. (5) اما این عدد به نظر اندکى اغراق&rlm آمیز مى&rlm رسد. احتمالا مجموع سپاه قریش و متحدانش از حدود 8000 نفر متجاوز نبوده&rlm است.
امتیاز عمده سپاه احزاب که تا آن زمان در منطقه حجاز کم نظیر بود، برخوردارى از سواره نظامى با حداقل 600 اسب بود که برترى کامل آنان بر نیروهاى اسلام را تضمین مى&rlm کرد. به احتمال قریب به یقین، نگرانى عمده مسلمین از همین بخش سپاه احزاب بوده است. طبعا اولین اقدام مؤثر سپاه اسلام هم باید به نحوى طراحى مى&rlm شد که بتواند سواره نظام دشمن را زمین گیر و بى&rlm اثر کند.
موقعیت مسلمانان
بنا به روایت ابن اسحاق، تعداد نفرات سپاه اسلام در جریان غزوه خندق 3000 نفر بوده&rlm است. (6) به نظر مى&rlm رسد که این قول اندکى خوش&rlm بینانه و همراه با اغراق باشد. احتمالا این رقم با احتساب نوجوانان و جوانان و هم&rlm چنین همراهى کراهت&rlm آمیز برخى از منافقین است. لازم به ذکر است که تعداد اسب&rlm هاى مسلمین در غزوه خندق سى و چند اسب بوده&rlm است. (7)
بنا به گفته واقدى چهار روز پس از حرکت قریش از مکه، سواران خزاعه خبر حرکت احزاب را به پیامبراکرم(ص) رساندند. (8) فاصله میان مکه و مدینه براى سپاهى که با ساز و برگ جنگى حرکت مى&rlm کرد، ده تا دوازده روز راه بوده&rlm است. بنابراین پیامبر اکرم(ص) و مسلمین تنها شش تا هشت روز براى اتخاذ هرگونه تدبیر و تصمیمى فرصت داشته&rlm اند.
وضعیت عمومى مدینه و روحیه مسلمین
در هر اقدام اجتماعى، سیاسى و نظامى، علاوه بر رهبرى، باید به دو رکن دیگر توجه شود:
1- وضعیت و شرایط عمومى جامعه: شرایط ساختارى هر جامعه و نحوه ارتباط و مناسبات افراد و کانون&rlm هاى مختلف اجتماعى متناسب با شرایط هر جامعه، در روند تحولات اجتماعى نقش تعیین کننده&rlm اى دارد. گسستگى یا همبستگى اجتماعى، که در جامعه آن روز مدینه به کیفیت تعامل قدرت&rlm هاى قبیله&rlm اى حاضر در شهر بستگى داشت، از جمله عوامل مؤثر در همبستگى یا گسستگى نیروهاى درونى شهر به حساب مى&rlm آمد. تدابیرى که از قبل اندیشیده شده بود، شرایط مطلوب این همبستگى را فراهم کرده&rlm بود. انعقاد پیمان&rlm نامه عمومى مدینه، عقد اخوت، و بناى مسجد جهت ایجاد انسجام در فعالیت&rlm هاى مختلف جامعه از جمله اقداماتى بود که پیامبراکرم(ص) جهت تحقق شرایط وحدت اجتماعى اندیشیده&rlm بودند.
2- وضعیت نیروى انسانى: نیروى انسانى رکن اصلى در هر اقدام مدیریتى است. عواملى چون کمیت و آمار نیروهاى در اختیار، شرایط روحى نیروها، ارتباط درونى نیروها، نحوه و چگونگى تنظیم رابطه مدیران ستادى و نیروهاى در صف، عواملى هستند که مى&rlm توانند در زمینه&rlm سازى موفقیت&rlm یا عدم موفقیت&rlm یک اقدام اجتماعى یا نظامى تاثیر گذار باشد. در صورت تحقق شرایط مطلوب نسبت&rlm به دو عامل فوق، نفش رهبرى و مدیریت&rlm به عنوان عامل هماهنگى و بهره&rlm بردارى از شرایط اجتماعى مناسب و نیروى انسانى آماده، موضوعیت&rlm خواهدیافت.
پس از انتشار خبر حرکت احزاب در مدینه، جو عمومى شهر دستخوش تلاطم گردید. بهترین تصویر از شرایط عمومى مدینه، و دسته&rlm بندى گروه&rlm هاى حاضر در شهر را قرآن مجید طى 17 آیه در سوره احزاب ارائه کرده&rlm است. دراین آیات با دقت&rlm شگفت&rlm انگیز و روانکاوانه&rlm اى از روحیات و مواضع گروه&rlm هاى مختلف، در جریان غزوه احزاب، پرده برداشته است. از نظر قرآن این گروه&rlm ها به سه دسته کلى تقسیم مى&rlm شوند:
الف - مؤمنین: مطابق آیات قرآن، کسانى که در این گروه جاى مى&rlm گیرند بسیار معدودند. اینان یاران خالص و فداکار پیامبر اکرم(ص) بوده&rlm اند که در هر شرایطى هیچ&rlm گونه تردیدى در اعتمادشان به خدا و رسول ایجاد نمى&rlm شد. این آیه از سوره&rlm احزاب در حق این گروه نازل شده&rlm است:
و لما رءالمؤمنون الاحزاب قالوا هذا ما وعدنا الله و رسوله و مازادهم الا ایمانا و تسلیما (9)
و چون مؤمنان دسته&rlm هاى دشمن را دیدند، گفتند: « این همان است که خدا و فرستاده&rlm اش به ما وعده دادند و خدا و فرستاده&rlm اش راست گفتند» ، و جز بر ایمان و فرمانبردارى آنان نیفزود.
ب - منافقین: کسانى&rlm که با اجبار و اکراه اسلام را پذیرفته بودند و در دل کینه رسول خدا(ص) را مى&rlm پروراندند، در موقعیت&rlm هاى مناسب از ضربه زدن و خدمت&rlm به دشمنان اسلام دریغ نمى&rlm کردند. قرآن مجید این گروه را معرفى و باطن آنان را آشکار کرده&rlm است:
و اذ یقول المنافقون و الذین فى قلوبهم مرض ما وعدنا الله و رسوله الا غرورا × و اذ قالت طائفة منهم یا اهل یثرب لا مقام لکم فارجعوا... (10)